Historia

Podemos sinalar a antigüidade do poblamiento destas terras, como o demostran os achados arqueolóxicos que teñen continuidade ao longo das etapas máis antigas. Así, preto da pena de Nuria consérvanse vestixios dun poboado primitivo e restos célticos ou precélticos na Insua. Enfronte de Montefurado acháronse varias machadas de pedra, unha punta de lanza de ferro e unha fíbula de tamaño grande, tamén de ferro, moteada de tres liñas simétricas de pingas de bronce. Así mesmo, é probable que o paso baixo terra de Montefurado fose efecto da acción mineira levada a cabo polos romanos na parte setentrional da Gallaecia.

Pero a historia propiamente dita do municipio de Ribeira de Piquín comeza no século XI, coa restauración ou fundación do Mosteiro de Meira, que vai poñer ao descuberto o quefacer económico, social, cultural e relixioso duns pobos que os documentos do convento meirense chaman de tras a Serra.

En 1171, a condesa Sancha, irmá do rei Alfonso VII, fixo doazón ao mosteiro de Meira da metade da vila de Piquín, e en 1182 o conde Rodrígo Alvarez, maestre de Santiago, entregou ao mesmo e ao seu abade Vidal da parte que tiña en Santalla de Piquín. Pola súa banda, o rei Fernando II doa, á súa vez, en 1184, ao abade e frades de Meira o realengo de Santalla de Piquín e do Casal de Piñeiro. E no privilexio de posesión que outorga ao ano seguinte en Cáceres o mesmo rei, ao fixar os límites dos bens da abadía dise que van …de Montefurado adporium de Piquín…. En 1233 o rei Fernando dá ao prior de Meira e á súa comunidade a terra das riveras de Piquín.

En 1235 o abade e o convento de Meira pasan por unha situación un tanto difícil, xa que as súas vasallos e colonos son obxecto de depredacións e rapinas. Para poñer fin a tales desaforamentos, o convento dá en encomenda a Arias Méndez a terra das Riveras de Piquín con condición que defendese as granxas, terras e vasallos do mosteiro.

A pesar das doazóns e encomendas reais e particulares que se suceden ininterrompidamente durante séculos, A Ribeira non perde unha certa vinculación coa Pobra de Burón, cuxa xurisdición se estendía a case toda a conca do Eo, señorío dos Osorio primeiro, e máis tarde dos estados do conde de Altamira.

Cando o capitán xeral de Galicia fai en 1702 requirimento aos fidalgos da xurisdición de Meira para que partan en real servizo en defensa do Reino, Diego Díaz de Freixo, de idade de trinta e dous pouco máis ou menos, di que é pobre e sen caudal algún; Pedro Díaz de Freixo, de idade duns cincuenta anos, di que está achacoso de ciática e pobre de curto caudal.

O comportamento dos fidalgos destas terras, un século máis tarde, é moi diferente. Levántanse todos a un tempo para defender as súas terras e as súas liberdades contra o francés. Constituídos en milicias populares, inflingen serios reveses ás tropas do xeneral Mauricio Mathie, acampadas en Santalla. Ao mando do merino e xustiza ordinaria de Luaces, Juan de Neira e Feijoo, hostigan unha e outra vez ás forzas invasoras. Evacuados da Ribeira os franceses, únense aos soldados do marqués da Romana que puxera o seu cuartel xeral en Piquín para continuar a súa loita. Así mesmo, cando en 1833 cren en perigo os seus foros e as súas tradicións, volven á guerra para loitar contra o liberalismo extranjerizante engrosando as filas do señor de Bullán. Levántanse de novo ao estalar a terceira guerra carlista, uníndose ás partidas absolutistas de frei Gregorio Colmenero, cura de Seixosmil. Unha das accións máis soadas deste convencido absolutista foi a toma de Castroverde en setembro de 1873. Traizoados os seus leais seguidores, caeu nunha emboscada preparada polas forzas gobernamentais e varios dos seus incondicionais foron aforcados na praza do pobo.

Vestixios arqueolóxicos: Restos precélticos na Insua e Castro en Pena de Nurias; Restos en Montefurado.

Patrimonio

Ao longo do municipio sucédense as mostras arqueolóxicas do pasado destas terras; así na parroquia de Baos consérvanse varias mámoas e o castro de Teixeira, mentres que en Piquín e en Navallos temos o castro de Cabaceira e o Pico do Castro, respectivamente.

De época romana quédannos as pegadas das minas de Montefurado e, no apartado de arquitectura relixiosa, toda unha serie de templos parroquiais e capelas como son:

Igrexa de San Xoán de Baos, situada nun outeiro rodeado polo río Rodil, conformando igrexa e pobo un pintoresco cadro, no que parece ser unha construción castrexa. De amplas proporcións atópase revogada en cal, con tres naves cubertas con tellado de lousa e madeira no interior. No seu interior, destaca o retablo maior, neoclásico, así como a imaxe policromada de San Andrés, do século XV, situada no retablo lateral, de estilo renacentista.

Igrexa de San Xurxo de Piquín, situada na beira esquerda do río Eo e datada no ano 1782, posúe un belo estilo neoclásico con muros de lousa. A súa planta é de cruz latina, formada por dúas capelas, cunha soa nave cuberta por unha bóveda de canón. No interior, un retablo neoclásico na capela lateral e unha cruz de prata repujada.

Igrexa de Santa Baia de Piquín, con muros de mampostería en lousa do país, posúe varios retablos barrocos do século XVIII, con tallas interesantes, sobre todo o maior, de tres pisos e cinco cales, columnas entorchadas e estriadas e banco con relevos sinxelos.

Igrexas: Santa Baia e San Xurxo de Ribeira de Piquín; Baos.

Capelas: Santo Estevo, Santa Catarina; San Miguel; Santa Apolonia; San Luís Rei; San Caetano; San Antón; Capelas de Baragón, Boel, Cabaceira, Lamas, Outariz, Piquín, Vilares (Santabaia), Barcia, Meroi, Mestre, Sadradín, San Fiz (San Xurxo).

Nace un Concello

Ribeira de Piquín constitúe un dos máis suxestivos e descoñecidos municipios da provincia de Lugo. E é precisamente o máis moderno dos seus concellos, pois foi constituído o 6 de Maio de 1935.

Anteriormente, as parroquias de Santalla de Piquín, San Pedro de Navallos e San Jorge de Piquín pertencían ao municipio de Meira, do que se segregaron por acordo tomado para o efecto o ano 1933 en que de doce concelleiros que formaban o Concello de Meira, nove eran de Ribeira de Piquín. Nos anos cincuenta pasaría tamén a engrosar o Concello de Ribeira de Piquín a parroquia de Santiago de Acivro.

A capitalidade do municipio, terra de recunchos de ilusión con vales e paisaxes de montaña impresionantes e uns ríos trucheros como o Eo e o Bao, de primeira magnitude piscícolamente falando, é Chao de Pousadoiro, un auténtico oasis de paz e quietude, que constitúe o centro neurálxico das comunicacións cara a Meira e Lugo, A Pontenova e Santalla de Piquín, e por extensión cara a Baleira. A excursión ata Chao de Pousadoiro, con ramificacións desde alí ata todas e cada unha das parroquias do municipio de Ribeira de Piquín, é quizais un dos itinerarios máis turísticos e singulares que podemos atopar, non só na provincia de Lugo, senón en Galicia enteira.

A sesión constitutiva do municipio de Ribeira de Piquín celebrouse o día seis de maio do ano 1935 baixo a presidencia de Eusebio Sierra, secretario do Concello de Fonsagrada, que actuaría como Delegado gubernativo para o efecto de dar posesión aos concelleiros e a designación entre eles de alcalde do novo concello, cargo para o que é elixido Fermín Llousas González, por nove votos a favor e unha papeleta en branco. Primeiro tenente de Alcalde, foi Manuel Pardo Durán e segundo tenente de alcalde Emilio Fernández Fernández. Subscribiu o acta como secretario Luís Goy, aínda que parece que de feito o foi Avelino López Otero, natural de Barcia e naquel momento profesor do Colexio Balmes de Lugo.

Alfredo Sánchez Carro en Folla do Luns de Lugo.